Rode Amerikaanse rivierkreeft, Procambarus clarkii (Foto EIS, Bram Koese)

Amerikaanse rivierkreeft

In Nederland komen verschillende soorten uitheemse rivierkreeften voor. De meeste zijn ooit ingevoerd vanuit uit Noord-Amerika en ontsnapt of uitgezet voor de visserij. Op sommige plaatsen zijn ze een ware plaag. Dé oplossing om rivierkreeften te bestrijden is nog niet gevonden maar wegvangen is een mogelijkheid. Het volledig elimineren van de rivierkreeften in open watersystemen is niet meer haalbaar.

Hoe herken ik uitheemse rivierkreeften?

In Nederland komen verschillende soorten uitheemse rivierkreeften voor waarvan de meeste afkomstig zijn uit Noord-Amerika. Om die reden worden de verschillende soorten vaak aangeduid met de verzamelnaam ‘Amerikaanse rivierkreeft’. De Rode Amerikaanse rivierkreeft (Procambarus clarkii) is niet de meest voorkomende maar wel de bekendste soort van de Amerikaanse rivierkreeften. Deze soort kruipt namelijk uit het water om nieuwe leefgebieden te zoeken en wordt daardoor regelmatig door mensen gezien. Bij benadering kunnen de kreeften zich soms agressief gedragen. De Rode Amerikaanse rivierkreeft is over zijn hele lichaam en scharen felrood gekleurd zonder vlekken of strepen. Op zijn scharen heeft deze soort rode knobbels. De soorten verschillen sterk in grootte, vorm en kleur.

Kijk op deze pagina voor alle rivierkreeften die in Nederland te vinden zijn en de eigenschappen waaraan je ze kunt herkennen. Of download de rivierkreeftwijzer of de online soortzoeker.

Screenshot van de rivierkreeftwijzer (Good Fish Foundation)
Screenshot van de rivierkreeftwijzer (Good Fish Foundation)

De meeste soorten Amerikaanse rivierkreeften worden maximaal 4 jaar oud en ongeveer 12-15 cm lang. De Geknobbelde Amerikaanse rivierkreeften kan tot 55-60 cm lang worden. De grootte van de rivierkreeften wordt mede bepaald door de kwaliteit van het water waarin ze leven en de dichtheid van soortgenoten. Meer soortgenoten betekent meer concurrentie waardoor de kreeften minder snel groeien. Rivierkreeften zwemmen niet maar lopen over de bodem waar ze naar eten zoeken. Ze eten voornamelijk insecten, slakken en waterplanten, maar ook viseitjes en hele vissen worden gegeten. De meeste soorten rivierkreeften zijn ’s nachts actief, overdag verschuilen ze zich.

De Europese rivierkreeft (Astacus astacus) is over het algemeen bruin tot zwartbruin, de scharen zijn aan de onderkant felrood. De Europese rivierkreeft is de enige inheemse soort, maar deze is in Nederland bijna helemaal verdwenen door het achteruitgaan van de waterkwaliteit en verlies van geschikte leefgebieden. Deze achteruitgang was al gaande voordat de uitheemse soorten een probleem werden.

Herkomst – Waar komen rivierkreeften vandaan?

De uitheemse rivierkreeften zijn in de 20ste eeuw op verschillende manieren geïntroduceerd in Nederland. Met uitzondering van de Turkse rivierkreeft (Astacus leptodactylus) komen deze geïntroduceerde soorten uit de Verenigde Staten.

Voor de meeste soorten geldt dat ze voor de aquariumhandel naar Nederland zijn gehaald en vervolgens ontsnapt of uitgezet zijn in de natuur. De Marmerkreeft (Procambarus fallax) is ontsnapt in Duitsland en heeft vervolgens Nederland weten te bereiken. De Californische rivierkreeft (Pacifastacus leniusculus) is rond 1959 in verschillende Europese landen opzettelijk uitgezet als alternatief voor de visserij die de Europese rivierkreeft populatie toen al sterk achteruit zag gaan. 

Verspreiding – Waar komen rivierkreeften voor?

Uitheemse rivierkreeften zijn tegenwoordig bijna in heel Nederland te vinden. Op sommige plaatsen vormen ze een ware plaag. De meeste meldingen komen uit de Randstad. Het gaat hierbij vooral om de rode Amerikaanse rivierkreeft die in het verleden in deze regio veelvuldig is verhandeld en ontsnapt.

Als het leefgebied te druk is of te weinig zuurstof bevat gaan de kreeften op zoek naar nieuwe leefgebieden. Veel rivierkreeften migreren via water maar soms ook over land zoals de rode Amerikaanse rivierkreeft. Er worden regelmatig meldingen gemaakt van mensen die de rivierkreeften op straat aantreffen.

Verspreidingskaart Rode Amerikaanse rivierkreeft (Waarneming.nl)
Verspreidingskaart Rode Amerikaanse rivierkreeft (Waarneming.nl)

Risico’s - Wat zijn de problemen? 

Rivierkreeften graven holen en tunneltjes in oevers ter bescherming van jonge kreeftjes en om in te schuilen tijdens droge perioden. Het graafgedrag van de kreeften kan schade veroorzaken aan oevers waardoor deze instabieler worden. De omvang van dit probleem in Nederland is nog onbekend maar het vormt een potentieel risico voor de stabiliteit van onze dijken en oevers.

Op lange termijn kan de aanwezigheid van rivierkreeften het hele ecosysteem veranderen. Rivierkreeften knippen waterplanten weg om ze te eten of om holen te kunnen graven. Dit heeft negatieve gevolgen voor inheemse soorten die afhankelijk zijn van deze planten, zoals diverse soorten vissen, amfibieën (in stilstaande wateren), kevers en vogels die broeden in waterplantenvegetaties. Minder waterplanten betekent ook een grotere kans op het opwoelen van grond waarbij meer voedingsstoffen (nutriënten) in het water terechtkomen. In combinatie met vraat aan planten kunnen ecosystemen hierdoor omslaan van helder, soortenrijk water naar troebel, nutriëntenrijk en soortenarm water. In nutriëntenrijk water kunnen algen zich snel ontwikkelen waardoor er minder licht doordringt tot op de bodem. De (her)groei van waterplanten zal daardoor afnemen. De samenstelling van de waterplanten op en rond de bodem verandert en dat is weer bepalend voor de soorten en hoeveelheid vissen die er kan leven.

Troebel en nutriëntenrijk water is overigens niet altijd alleen te wijten aan de aanwezigheid van rivierkreeften, lokaal inlaten van gebiedsvreemd water of andere verontreinigingen kunnen ook een rol spelen. Voor het robuuster maken van een watersysteem moet er dus ook aandacht zijn voor de waterkwaliteit, de gebiedsinrichting en het waterbeheer in het algemeen.

Met de komst van de gevlekte Amerikaanse rivierkreeft is ook de kreeftenpest meegekomen (niet gevaarlijk voor mensen). De uitheemse soort heeft hier zelf geen last van maar de schimmelziekte is fataal voor de Europese rivierkreeft (Astacus astacus), de enige inheemse rivierkreeft in Nederland. Overigens is de achteruitgang van de Europese rivierkreeft niet alleen het gevolg van de kreeftenpest en de concurrentie door de uitheemse soorten om schuilplaatsen en voedsel. De Europese rivierkreeft wordt vooral bedreigd door afname van de waterkwaliteit en het verlies van geschikte leefgebieden door veranderend landgebruik.

Preventie - Hoe voorkom je verdere verspreiding?

Preventie is de meest kosteneffectieve aanpak van invasieve exoten. Dat wil zeggen dat zoveel mogelijk moet worden voorkomen dat rivierkreeften worden verplaatst naar gebieden waar ze nog niet voorkomen en daar nieuwe populaties kunnen vormen.

Waterlopen worden regelmatig gebaggerd om deze bevaarbaar te houden. Wanneer er gebaggerd wordt in een gebied waar uitheemse rivierkreeften voorkomen bestaat het risico dat de rivierkreeften in de baggerspecie zitten. Wanneer de baggerspecie vervolgens getransporteerd wordt naar een ander gebied kan dit bijdragen aan de verdere verspreiding. Voorkomen moet worden dat met rivierkreeften verontreinigde bagger in gebieden terechtkomt waar rivierkreeften nog niet of nauwelijks voorkomen. Dit kan consequenties hebben voor de waterbeheerder omdat die de bagger niet meer kwijt kan en extra kosten moet maken.

Particulieren worden opgeroepen om uitheemse rivierkreeften zoveel mogelijk met rust te laten en vooral niet te verplaatsen, dat is verboden. Het is niet toegestaan om rivierkreeften te vangen, te verhandelen of te verplaatsen zonder vergunning. Als u een rivierkreeft tegenkomt op straat of in uw tuin, kunt u hem het beste laten gaan of terugzetten waar u hem gevonden heeft. U kunt uw waarneming doorgeven op bijvoorbeeld www.telmee.nl en www.waarneming.nl zodat we beter inzicht krijgen waar welke soorten rivierkreeften voorkomen in Nederland en hoe ze zich verspreiden.

Bent u sportvisser en vist u niet doelbewust op invasieve krabben en rivierkreeften? Lees hier meer over de regels waar u zich aan moet houden.

Heeft u vragen over rivierkreeften? Misschien staat het antwoord in de lijst met veelgestelde vragen.

Beheersing en bestrijding – Welke methoden zijn er?

Er is veel informatie beschikbaar over uitheemse rivierkreeften, maar praktische informatie die toepasbaar in de Nederlandse situatie is beperkt. Vast staat wel dat het volledig elimineren van rivierkreeften in open watersystemen niet haalbaar is.

Dé oplossing om de rivierkreeften te bestrijden is nog niet gevonden maar het wegvangen van de rivierkreeften is een mogelijkheid. Er is echter nog geen overeenstemming of dit wel de juiste oplossing is. Het gewenste reductieniveau, de kosten en de herhalingstijd zijn nog vragen die open staan. Dat neemt niet weg dat er inmiddels beroepsvissers zijn die rivierkreeften vangen en verkopen. De omvang is nog beperkt, er wordt jaarlijks ca. 30 tot 40 ton rivierkreeft op de markt gebracht. In tegenstelling tot gekweekte rivierkreeften uit de supermarkt die uit China worden geïmporteerd draagt lokaal gevangen rivierkreeften bij aan het terugdringen van deze exoten (klik hier voor verkoopadressen. Bron: Good Fish).

Bij het commercieel bevissen van de rivierkreeften is het lastig om een evenwicht te vinden tussen enerzijds een populatie met een voldoende hoge dichtheid voor een economisch rendabele visserij en anderzijds een voldoende lage dichtheid waarbij geen negatieve effecten op het ecosysteem en de waterkwaliteit optreden. Waterbeheerders willen de rivierkreeften niet beheren maar bestrijden, terwijl vissers juist niet willen dat de soort verdwijnt, dan valt er niks meer te vissen. Een ander bezwaar van het in stand houden van een beroepsvisserij is het risico op het (onbedoeld) introduceren van de uitheemse rivierkreeften in nieuwe gebieden om daar ook te kunnen vissen. Verder zijn er nog zorgen over de bijvangsten. De bijvangst moet zo veel mogelijk ingeperkt worden zodat de schade aan andere vissoorten minimaal is. En er zijn aanwijzingen dat door het selectieve vissen op grotere exemplaren de populaties soms eerder toe- dan afnemen. De partijen die zijn aangesloten bij het Kennisplatform Rivierkreeft zoeken gezamenlijk naar oplossingen.

Is er markt voor rivierkreeftvisserij en zijn er mogelijkheden voor de diervoederindustrie?

Het droogleggen en afgraven van de oevers in combinatie met het wegvangen van de rivierkreeften kan voor geïsoleerd liggende wateren (bijvoorbeeld een ven of poel) een succesvolle methode zijn. Alleen droogleggen zonder afgraven is minder effectief omdat de rivierkreeften diepe holen graven, waarin ze voor lange tijd kunnen overleven. De meeste soorten kunnen zich over grote afstanden verplaatsen en op die manier een nieuw leefgebied zoeken en koloniseren. Hierdoor kunnen ze zich alsnog verspreiden.

Een andere richting die wordt onderzocht is het vergroten van de systeemweerbaarheid. Daarmee wordt bedoeld dat een ecosysteem voldoende robuust is om de bedreiging door een exoot voor de inheemse flora en fauna te weerstaan. Voor watersystemen wordt onder robuust vaak verstaan: een helder, plantenrijk systeem die niet makkelijk omslaat naar een troebele en door algen gedomineerde toestand. Een dergelijk systeem vereist een gunstig vestigingsklimaat voor waterplanten (helder water, bodemzicht en een lage nutriëntenbelasting). De verwachting hierbij is dat door het creëren van betere omstandigheden voor predatoren de populatie rivierkreeften door predatie in balans kan worden gehouden.

Onderzoek - Welke methoden zijn nog in ontwikkeling of onderzoek?

Er zijn tientallen onderzoeken naar rivierkreeften in uitvoering of in voorbereiding, vaak in opdracht van waterschappen. Deze onderzoeken zijn voornamelijk gericht op het wegvangen van rivierkreeften, op systeemweerbaarheid en op monitoring en verspreiding op lokale en regionale schaal. Er zijn echter nog diverse vragen die nog verder onderzocht moeten worden om tot een effectieve aanpak van de rivierkreeften te komen. In 2021 is het programma ‘Aanpak beheersing uitheemse rivierkreeften’ gestart. Hierin werken verschillende organisaties (momenteel LNV, UvW, I&W, IPO, VNG, LTO, NetVISwerk en de VBNE) samen op het gebied van onderzoek, experimenten/vangmiddelen (pilots), wetgeving en preventie.

Als onderdeel van het programma ‘Aanpak beheersing uitheemse rivierkreeften’ is ook een onderzoeksagenda opgesteld. De belangrijkste gesignaleerde kennishiaten op hoofdlijnen zijn:

  • Omvang van de schade. Het is niet bekend hoe groot de vraat- en graafschade is die de rivierkreeften aanrichten;
  • Drempelwaarde. Het is niet bekend hoeveel uitheemse rivierkreeften toelaatbaar zijn zonder dat er vraat- en graafschade optreedt.
  • Preventie van verdere verspreiding door autonome kolonisatie of door menselijk handelen.
  • Bestrijdingsinspanning die met wegvangen geleverd moet worden voor realisatie van de drempelwaarde.
  • Vergroten Systeemweerbaarheid waarmee de invasieve kenmerken van een exoot worden ingeperkt.
  • Volg- en sturingsfactoren als monitoring, doelen en kosteneffectiviteit om de voortgang van het programma te bepalen.

Wet & Regelgeving - Welke regels en protocollen zijn van toepassing?

Op de Unie-lijst van zorgwekkende invasieve uitheemse soorten staan verschillende soorten rivierkreeften, namelijk Californische rivierkreeft, Geknobbelde Amerikaanse rivierkreeft, Gevlekte Amerikaanse rivierkreeft, Marmerkreeft en de Rode Amerikaanse rivierkreeft. Per augustus 2022 is ook de Roestbruine Amerikaanse rivierkreeft aan de lijst toegevoegd. Vermelding op de lijst betekent dat er een Europees verbod van kracht is op bezit, handel, kweek, transport en import van de soort. Daarnaast geldt voor lidstaten de plicht om in de natuur aanwezige populaties op te sporen en te verwijderen. En als dat niet lukt om de populatie zodanig te beheren dat verspreiding en schade zoveel mogelijk wordt voorkomen

Voor de meeste soorten die onder de Europese exotenverordening vallen heeft het Rijk de verantwoordelijkheden grotendeels overgedragen aan provincies en waterschappen. Dit geldt nadrukkelijk niet voor de rivierkreeften die op de lijst staan. Het Rijk blijft verantwoordelijk voor het nemen van eliminatie- en beheersmaatregelen voor soorten die onder de Visserijwet vallen, namelijk de uitheemse rivierkreeften en Chinese wolhandkrab.

Waar vind ik meer informatie?

Meer publicaties over Amerikaanse rivierkreeft

Leadfoto: Bram Koese, Stichting EIS Kenniscentrum voor insecten

Gepubliceerd 12 september 2022